بررسی معماری و تاریخی سازه های آبی شوشتر

شبکه آبیاری پیرامون شهر شوشتر نمونه ای از مصادیق واقعی گردش آب در متن حیات اقتصادی مردم این سرزمین طی قررون متمادی است که بر حسب مورد پاسخگوی نیازهای کشاورزی، صنعتی و آبرسانی شهری بوده است.  سازه های آبی شوشتر یکی از مهم‌ترین سازه های مهندسی جهان باستان است. مهندسی این سازه به قدری شگفتی آور است که می توان آن را یکی از عجایب هفتگانه ایران دانست.

مادام دیولافوا در سفرنامه خود به ایران، سازه های آبی شوشتر را بزرگ ترین مجموعه صنعتی قبل از انقلاب صنعتی نامیده است. این سازه های آبی اعجاب انگیز هنوز شکوه گذشته خود را حفظ کرده و از سایت های گردشگری ثبت شده در یونسکو است.

بنیادی ترین بناهای شبکه آبیاری میان آب بر گرد شهر شوشتر جای دارند که این شهر نیز در شمال دشت میران آب شکل گرفته است. کانال داریون را می بایست سومین شاخه از آب رودخانه کارون به شمار آورد که در آبیاری منطقه میران آب نقش اساسی داشته است. 

معرفی کلی سازه های آبی شوشتر

در تاسیسات آبی این حوزه از انرژی آب و نیز بالا نگه داشتن سطح آب در نقاط مختلف به احداث پل بند و کانالهایی دست کند، همت گماشته اند. این سازه ها به صورت دایره ای در گرد شهر شوشتر قرار دارند و به صورت سلسله وار به یکدیگر پیوسته و مرتبط اند. به گونه ای که اگر کار هر کدام از این سازه ها مختل گردد، کار سازه های بعدی و قبل از خود را نیز مختل می نماید. در نتیجه سایر سازه ها نیز به تناوب کارایی خود را از دست خواهند داد.

شهرستان شوشتر واقع در شمال شرقی خوزستان را می توان به جرئت موزه آب ایران دانست. چرا که درست در همین جاست که در جدال میان یا آب، انسان پیروز نهایی این جدال دست به احداث سازه های آبی متعدد و هدایت آب به مسیرهای دلخواه خود گردیده است. رودخانه کارون از سوی شمال وارد شوشتر شده و در شمال این شهر به دو شاخه تقسیم می شود. یکی از این شاخه ها به گونه ای اعجاب انگیز از کارون جدا شده و به عنوان نهر گرگر شناخته می شود. این نهر به  علت اینکه یک قسمت از سه قسمت آب کارون را در بر می گیرد، به دودانگه نیز معروف است. شاخه دیگری که از کارون جدا میشود، شطیط است. به علت اینکه دو قسمت از سه قسمت آب کارون به آن روانه می شود، چهار دانگه نامیده می شود. این دو رود پس از طی مسیری نهایتاً در جنوب شوشتر به هم می رسند و شوشتر مانند یک جزیره آن ها را در بر می گیرد.

عجایب معماری سازه های آبی شوشتر

قدمت شبکه آبیاری در شوشتر بر طبق منابع مکتوب به دوران ساسانی باز میگردد و سازنده آن اردشیر و شاپور ساسانی ذکر گردیده است. آنچه امروزه مسلم است، این موضوع است که تاریخ بهره برداری از انرژی آب و مهندسی مهار آب که جزو ملزومات زندگی در این دشت بوده. و تاریخچه مهندسی آب در این ناحیه به در ازای تاریخ سکونت بشر در این خطه باز می گردد.

حلقه آبی شوشتر متشکل از سازه های متعددی از جمله بند ها، پل بند ها، تون  ها، نهر ها، آسیابها و ... می باشد که چنانچه توضیح دادیم، همگی در کنار هم کار می کنند و تشکیل یک مجموعه پیوسته را می دهند.

ایرانیان، با کمک نیروی کاری رومیان، مجموعه سازه های آبی شوشتر را طی برنامه ای چند مرحله ای، مشخص و از پیش تعیین شده ی بلند مدت بنا کرده اند. در دو بخش مجموعه شمالی و مجموعه جنوبی اجزای سازه های آبی شوشتر را می توان چنین بیان کرد:

مجموعه شمالی (از غرب به شرق) عبارت است از: 

 پل بند شادروان

قلعه سلاس

سر دهانه نهر داریون

برج کلاه فرنگی

بند میزان

پل گرگر

 آبشارها (آسیابها= سیکا)

مجموعه جنوبی ( از شرق به غرب): 

 داریون

بند خاک

پل بند لشکر

پل بند لشکر

پل بند برج عیار

بند میزان در مجموعه شمالی نقطه ای است که شروع تقسیمات آبی از آن صورت می گیرد. این بند به شکل نیم دایره ساخته شده است و مصالح تشکیل دهنده آن سنگ و ساروج هستند. این بند 10 دهانه مجزا برای هدایت آب دارد و آب را همانند ریل در این دهانه ها هدایت می کند.

در خصوص دو سازه پل بند لشکر و پل بند شاه علی لازم به ذکر است که در گذشته در اطراف امام زاده عبدالله زمینهای کشاورزی به شک گسترده ای مورد استفاده اهالی منطقه بوده است. این زمینها را شاخه های متعددی که از نهر داریون منشعب می شدند سیراب می کردند. اضافات این آبها و همچنین سیل های فصلی که در جهت نهر گرگر جریان می یافتند باعث ایجاد مشکلاتی در عبور و مرور کاروان ها و اهالی بود، که با احداث این پل ها توسط ایرانیان قبل از اسلام باعث رفع این مشکل شد.

بدین ترتیب پل لشکر و پل شاه علی علاوه بر اینکه باعث دفع آب های مازاد ناشی از باران های فصلی و سیلاب ها می شد، دروازه ورودی شهر نیز به حساب می آمد.

در نهایت در مجموعه حلقه آبی شوشتر ، به نام قلعه سلاس بر می خوریم. در ظاهر نام قلعه هیچ سنخیتی با سازه های آبی همچون ، بند و پل و نهر و قنات و اسباب و ... ندارد. اما اگر کارایی این قلعه را به عنوان مرکز فنی و کنترل کننده سازه های آبی جستجو کنیم خواهیم دید که در این حلقه چه نقش کلیدی و حساسی را ایفا می کند.

گلوگاه دستیابی و کنترل خوزستان و آب عمدتا در این منطقه شکل گرفته است. تجلی این موضوع در قلعه سلاس است که به تناوب از دوران ایلامی تا اواخر قاجار محل استقرار حکومت محلی بر فراز صخره شوشتر بوده است.

پل بند عظیم شادروان که از شاهکارهای بی نظیر بشری است به عنوان دریچه خروجی و تنظیم کننده ارتفاع آب به طور غیر قابل انکاری به نهر داریون وابسته است. این پل با عملکرد خود سطح آب را بالا آورده و باعث آبگیری نهر داریون می گشت.