معماری اماکن مذهبی در ایران قبل از اسلام

تاریخ معماری ایران قبل از اسلام نشان می دهد که ایرانیان باستان در یافتن خویش و اعتلا بخشیدن به روح و روانشان همیشه مکان هایی مقدس را در نظر گرفته اند. هر جا این کار نیاز به ساختمانی داشته است، برای آن معماری کرده اند که مجموعه ی این معماری ها، بخش مهمی از معماری ایران باستان است. به همین دلیل برای متجلی ساختن اعتقاداتشان، که هم مسیر زندگی دنیایی و هم اخروی آنان را معنا دار می کرد، دست به ساخت و ساز و معماری بناهای مذهبی و مقدس می زدند.

معماری ایرانی پس از ظهور اسلام، چون مرواریدی درخشان در تاج جهان اسلام میدرخشید. در این معماری مسجد فقط یک مکان مذهبی نبود. در اوایل، زندگی اجتماعی شهری، با مرکزیت مسجد انجام می شد. مسجد به تنهایی کار کرد مجلس و شورای شهر را نیز داشت.

بسیاری از ویژگی های رفتارهای عبادی و نحوه برپایی نماز، از آغاز تاکنون ثابت مانده است. در نتیجه روند طراحی مسجد، بدون تأثیرپذیری از دگرگونی الگوهای رفتاری، شکل گرفته و بیشتر تحت تأثیر تحول معماری قرار داشته است. لذا می توان مسجد را به عنوان نماینده معماری مذهبی ایران در دوران پس از اسلام دانست. اما مساجد از ساده ترین تا باشکوه ترین آنها برای مسلمانان مکانی به یک اندازه مقدس بوده است.

در این مقاله قصد داریم که به مقاطع معماری اماکن مذهبی ایران قبل از تاریخ نگاهی بیاندازیم. این بناها که قسمت مهمی از تاریخ فرهنگی و مذهبی حکومت قدرتمند ایران قبل از تاریخ مسیحیت و اسلام را نشان می دهند به سه دسته: زیگورات ها، معابد و آتشکده ها تقسیم می شوند. شناخت معماری مذهبی و رابطه ی میان معماری، فرهنگ و اعتقاداتی که آن را شکل داده به درک ما از این معماری ایران کمک زیادی می کند.

بناهای مذهبی ایران قبل از اسلام

زیگورات چغازنبیل

در سراسر خاور نزدیک باستان، همواره گرایشی به ستایش و پرستش کوه و شکل های مانند آن وجود داشت. زیگورات های عظیم که به همواری یکنواخت جلگه بین النهرین (منطقه بین دو رود دجله و فرات)، جلوه می بخشید، در واقع تقلیدی از کوههای مقدس فلات ایران بودند. به نظر پوپ(مورخ آمریکایی) اگر چه تکوین این بناهای عظیم در بین النهرین بوده ولی الهام و مفهوم آن آشکارا ایرانی است.

زیگورات چغازنبیل بنایی ایلامی است. ایلامیان ساکنان اولیه ناحیه ای از ایران بودند، که امروز خوزستان نامیده میشود. کاوش ها نشان میدهد که ایلامیان با همسایگان سومریشان در غرب مراوده داشته اند. طبق یافته ی باستان شناسان و کاوشگران، این بنا را «اونتاش گال» شاه ایلام در حوالی سال۱۲۵۰ ق. م در یکی از شهرهای شوش به نام «دور اونتاش» ساخته و به خدای بزرگ ایلام تقدیم کرده است.

زیگورات چغازنبیل قدیمی ترین بنای تاریخی شناخته شده در ایران است که دارای ابعادی چشمگیر بوده و از جهاتی با اهرام مصر قابل مقایسه است. زیگورات چغازنبیل ۵۰ متر بلندی و مساحتی برابر ۱۰۵ در ۱۰۵ متر مربع داشته است. این بنا که با کاربرد معبد و مقبره به کار می رفته از پنج برج متحدالمرکز با ارتفاع های مختلف تشکیل شده است.

هر طبقه از روی سطح محوطه جداگانه ساخته شده و بالا رفته است. به طوری که از طبقه اول به صورت چند قوطی توی هم به نظر می رسیده است. چهار دروازه بنا دقیقا در چهار جهت اصلی جنوب، شمال، شرق و غرب است. معبد بر بام بنا قرار داشته، و در هریک از چهار طرف زیگورات یک مجموعه پلکان وجود داشته است. دیوارهای زیگورات که بیشتر از خشت خام بوده، با ملات ساروج و قیر ساخته شده. در بسیاری از جاها پوشیده از آجر لعابدار کوره ریزی شده با رنگ های آبی و سبز و درخشش فلزی بوده است.

این بنا دو ویژگی مهم دارد. اول آنکه بر روی آجرهای نما خطوطی به شکل خط میخی که همان خط ایلامی می باشد، حک شده است. این حکاکی از مهمترین منابع خط ایلامی به شمار می رود. دوم آنکه قدیمی ترین تاق قوسی شکل ایران در این بنا قرار گرفته است. سقف پله های این بنا تاقی نیم دایره ای شکل و بدون تیزی دارد.

 

معابد

ایرانیان کهن که آیین مهرپرستی(میترائیسم) داشتند، مهرابه هایی را نیز برای عبادت خود ساخته بودند. نمونه آن مهرابه قدمگاه در نزدیکی آذرشهر است. آناهیتا «ایزد بانوی آب های آسمانی» پیش از ظهور زرتشت پیامبر، در میان قبایل آریایی مورد توجه بسیار بوده است.

معبد آناهیتا در کنگاور در نزدیکی کرمانشاه ساخته شده است. طرح آن مانند تخت جمشید است و ستون های آن همه از سنگ تراش است. سنگ های روی معبد آناهیتا را با سنگ لاشه کار کرده اند. صفّه یا سکویی که بر روی آن بنا شده ۷ متر از سطح زمین ارتفاع دارد. این سکو به وسیله دیوار ضخیم و پرحجمی از چهار طرف احاطه شده است.

آتشکده

با ظهور داریوش اول در آیین و معماری ایرانی تغییراتی پدید آمد و به جای پرستش دو خدای میترا و اهورا، تنها اهورا مزدا ( آفتاب دانا ) خدای زرتشتیان شناخته شد و مورد عبادت قرار گرفت. سپس برای خدای حامی حکومت خود معبدهای برجی شکلی احداث شد. از جمله این معابد می توان ابتدا به معبد معروف به «زندان سلیمان» در پاسارگاد و سپس به معبدی در نقش رستم به نام کعبه زرتشت اشاره کرد. به عقیده برخی از محققین کاربری کعبه زرتشت همانند یک ساعت خورشیدی برای تعیین زمان های نیایش اهورامزدا بر اساس تابش خورشید بوده است.

ایرانیان بر طبق آیین یکتاپرستی زرتشت، نور و آتش را در مقابل ظلمت و تاریکی جلوه ای از نماد خداوند می دانستند. در واقع انسان از طریق آتش می توانست خود را به نور حقیقت برساند. لذا آتش را در نقطه هایی که معابد زرتشتیان بودند جاودانه نگه می داشتند، تا جاودانگی زندگی انسانها را نمایان کنند.

آتشکده ها یا معابد آتش از الگوی فضایی خاصی پیروی می کردند. این بنا به صورت چهار تاقی ساخته می شد که از یک سقف گنبدی روی چهار ستون نگهدارنده سقف استوار می گردید. یکی از قدیمی ترین و مهم ترین آتشکده های ایران آتشکده «آذرگشسب» در نزدیکی شهر تکاب در آذربایجان غربی می باشد. این آتشکده در زمان ساسانیان خاص شهریاران بوده است. سایر قشرهای جامعه آتشکده های دیگری داشتند. این آتشکده درون دژی به نام «تخت سلیمان» قرار داشته است. مجموعه تخت سلیمان بر روی صفّه و یا تخت گاهی طبیعی بنا شده، که دو دروازه شمالی و جنوبی داشته است.

دریاچه نسبتا عمیقی با آبی صاف و زلال در وسط این مجموعه واقع است که آب آن از کف دریاچه میجوشد. کاخ خسرو که به ایوان خسرو هم معروف است در این مجموعه واقع شده است. بناهای زیادی نیز در اطراف آتشکده قرار داشته که احتمالا محل زندگی خانواده شاه بوده اند.